De Fryske Marren

Eagmaryp is in doarp oan de feart en ien fan de doarpen yn de Lege Wâlden, de leechlizzende streek súdeastlik fan de Snitser Mar mei syn puollen. It doarp is yn de 12e ieu ûntstien en de huzen, foaral de pleatsen wienen allinne mar te berikken oer it wetter. Krekt yn de twadde helte fan de 19e ieu kaam dêr in dyk.

De Tegenwoordige Staat van Friesland hat it yn 1788 benammen oer Agge Donia, dy ‘t fan syn stins yn Eagmaryp út om 1460 hinne de wide omjouwing yn ‘e macht hie en hiele doarpen brânskatte. Wol wurdt deryn meld: “Akmarijp, gelegen in de Zuidwestelyksten hoek der Grieten

Bakhuzen is in komdoarp oan ‘e foet fan in rêch fan balstiensân, dy ‘t even eastlik fan it doarp oant mear as 11 meter heech is. Bakhuzen is sa om-ende-by 1200 ûntstien as buorskip dat oarspronklik hearde by it súdeastlik lizzende doarp Murns. Nei de Reformaasje bleau it in katolike enklave en makke it har yn de rin fan de 18e ieu los fan Murns.

Yn earder tiden wie Bakhuzen in streekdoarp by trochgeande wegen lâns sa as de Sint-Odulphusstraat en de Teeuwis de Boerstraat. Mar it hat him sûnt healwei de 19e ieu nei it suden ta útwreide ta in komdoarp mei frij losse bebouwing en in

Balk is fan oarsprong in streekdoarp oan it wetter dat him ta in komdoarp mei in wat stedsk karakter ûntwikkele hat, in soarte flekke. It is frij sekuer om 1300 hinne begûn by de brêge oer de Luts yn it belangrike lânpaad fan Wikel nei Harich.

Fanwege de suvel groeide Balk. Fan de 15e oant de 18e ieu wienen Balk en Sleat de sintrums fan de bûterhannel foar de hiele Súdwesthoeke. De krusing waard it brânpunt; dêr wei krige de bebouwing oan beide kanten fan de Luts stâl. Mei namme nei it súdwesten ta wreide de bebouwing him behoarlik út. De sintrale posysje krige y

Bantegea is in jong streekdoarp, dat om 1900 hinne yn de grutte ferfeane en yn kultuer brochte fjilden, súdlik fan Eastersee ûntstien is. Nei de oarloch krige it de doarpsstatus. De namme krige it fan in doarp, dat in ein súdwestliker lei, en dat om-ende-by 1700 ferdwûn is.

It belangrykste part fan dit jonge streekdoarp is winkelheakfoarmich. Dêr kamen de tsjerken en skoallen en nei de oarloch ek nochal wat arbeiderswenten. Oan ‘e eastkant strekt him it buorskip Bandsleat oan de Skoatter Uterdiken ta út, in lege polderstrook dy ‘t ea by de gemeente Skoatterlân (letter It Hearrefe

Langwar (by Boarnsweach) is as agraryske streek-delsetting nei alle gedachten om 1100 hinne ûntstien op in sânrêch yn de streek fan feanmoerassen. Yn it tredde kwart fan de 13e ieu wurdt it foar it earst neamd yn de boarnen as Languerre. De Buorren foarme de ûntginningsas. It doarp lei geunstich oan de Langwarder Wielen en dêrmei foar alderhande wetterferbinings. Om 1600 hinne ûntwikkele it him ta hannels– en havenplak; foar 1600 wie der al in waach. De skipfeart foarme in belangrike boarne fan ynkomsten.

It waard it fernaamste doarp fan de gritenij. De grytman sette him yn Langwar

Broek is in feartdoarp oan de Noardbroekster Feart dat foaral fan it wetter ôf goed te erfaren is, al binne der oan beide kanten fan de bebouwing folle letter wegen kommen foar de ferbiningen oer lân. De feart is fia de Sylroede en de feart Noarderâldewei mei de Jouwer en it wetterwegennet fan Fryslân ferbûn. It wie ieuwenlang, oant fier yn de 19e ieu, de ienige ûntsluting.

Op de gritenijkaart fan Doniawerstal yn de atlas fan Schotanus út 1718 is gjin inkele dyk-ferbining yntekene. Op de kaart yn de atlas fan Eekhoff fan healwei de 19e ieu jout in ûnregelmjittige stippelline by de

It streekdoarp Dolsterhuzen hat eartiids, yn de tiid fan de ferfeanings yn benammen de 18e en 19e ieu by de gritenij en letter gemeente Schoterland heard. Dêrnei is it doarp in tiidlang by Haskerlân yndield west en no is Dolsterhuzen it noardlikste doarp fan Lemsterlân. Al dizze wikselings ha de rêst fan it fiif kilometer lange doarp amper fersteurd.

Dolsterhuzen is mooglik it meast iepen streekdoarp fan Fryslân. De noardlike grins is de Ruytenschildtbrug oer de brede Broeresleat of Vierhuistervaart. De súdlike is de noch bredere Pier Christiaanssleat dy ‘t eartiids de grins wie tus

Diken is in streekdoarp oan de eastlike wâl de Kûferdermar. Oan de oare kant fan dizze mar hearde ek noch in brede strook lân oan de Noarder Ie en Smelbrêge by Diken. Mar dat is nei de lêste oarloch mei it lân noardlik en súdlik dêrfan, dat by Langwar en Teroele hearde, foarme ta it nije doarp Kûferderigge.

It noardlike part oan de eastkant fan de Kûferdermar – earder rekkene by Langwar – is fan oarsprong in wetterstreek. Dêr wienen de pleatsen rjochte op ‘e Kraansleat. Dit is no in dearinnende sleat by de buorkerij Hoek. De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1788:

Dunegea is in streekdoarp tusken Sint Nyk yn Skarsterlân en Follegea yn Lemsterlân yn. De namme jout oan dat it doarp ea it bestjoerssintrum fan de gritenij west hat, mar dat is net mear merkber.

De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1788: “t’Zuidelykste Dorp der Grieteny, die daarvan haaren naam ontvangt, ligt anderhalve uur gaans van de Lemmer, ten Zuidwesten van Oldouwer, en is voorzien met een Kerk zonder toren. Men zegt dat de Saxischen hier in ‘t jaar 1408, zeven en twintig huizen hebben afgebrand; thans zyn ‘er zestien, uitmaakende evenzo veel boereplaatsen”.

I

It streekdoarp Ychten hat in midsieusk ferline en leit oan de âlde dyk Lemmer-It Hearrenfean. It doarp hat in tichte bebouwing op de krusing mei de Middenweg – mei in rige nei-oarlochske wenten – en even fierderop mei de Middenfeart. Oan de feart foarmje de ienfâldige huzen in aardige wetterbuert. Even fierder nei it easten ta leit it streamkanaal nei it eardere stoomgemaal oan ‘e kant fan de Tsjûkemar, dat it wetter yn de Feanpolder fan Ychten op peil hâlde moast.

Fan it begjin fan de 19e ieu ôf hat, yn it súdliker lizzende, útstrekte Ychtenerfjild nammentlik ferfeaning plakf

It oarspronklike buorskip Ychtenbrêge hat it memmedoarp Ychten alhiel oerfleugele en wurdt hjoeddei beskôge as in selsstannich doarp. It streekdoarp strekt him út by de Hoofdweg lâns, de wichtige, âlde ferbiningswei fan de Lemmer nei it Hearrenfean, dy ‘t krekt foar de brêge yn de Pier Christiaansleat in skerpe knik makket.

Oant sawat 1900 hinne wie de bebouwing dêr gruttendiels beheind ta agraryske bedriuwen en inkele húskes. Dêrnei hat him de lintbebouwing foarme. Ek oan it Krompad nei it easten ta stie wat fersprate bebouwing. It paad liede it feangebiet yn en is folle letter

Jistergea is in fan oarsprong midsieusk streekdoarp; in boerestreek fan hast trije kilometer lang, fuort noardlik fan de Lemmer. De streek giet yn it noarden ûngemurken oer yn Follegea. It binne doarpen, lyk as de fuortsetting fan Dunegea yn de buorgemeente Skarsterlân (eartiids gritenij Doniawerstal), mei in te fergelykjen karakter.

De buorkerijen leinen oan in hynstepaad dat al ein18e ieu ferbettere wie ta in rydwei, mar yn 1843 as ryksstrjitwei it aloan drokkere (ryd)ferkear oankinne moast. Foar dy tiid wie it ferkear oer it wetter gâns wichtiger en dêr foar hie it doarp de Molesleat

Ealahuzen is ien fan de fjouwer doarpen fan de streek Noardwâlde, dêr‘t de oarspronklike gritenijnamme ‘Hemelumer Olderphaert en Noordwolde’ op wiist. It is in leech lizzend gebiet en nei‘t it súdlike part yn 1835 bedike wie, koe yn de Groote Noordwolder Veenpolder begûn wurde mei it winnen fan turf. De hiele streek is yn 1984 oan Gaasterlân-Sleat tafoege.

It streekdoarp Ealahuzen bestiet út it eardere selsstannige doarp Nyegea, dat oan de súdwestlike kant it meast ticht beboude diel foarmet en it eartiids tinbefolke streekdoarp Ealahuzen, it mear iepen noardeastlike part me

Follegea is in streekdoarp fan midsieuske oarsprong. De boerestreek folget op Jistergea. De oergong tusken de doarpen is net merkber. It binne doarpen lyk as de fuortsetting fan Dunegea yn de buorgemeente Skarsterlân mei in fergelykber karakter. De pleatsen leinen oan in hynstepaad, dat oan it ein fan de 18e ieu ta in ryddyk ferbettere wie, mar yn 1843 as ryksstrjitwei fan Snits nei de Lemmer it aloan drokker wurdende ferkear oer de dyk wol oankinne moast. Foar dy tiid wie it ferkear oer it wetter folle mear fan belang en ek derfoar hie it doarp mei de Follegeasleat tusken de Grutte Brekken e

Goaiïngaryp is in midsieusk feartdoarp súdeastlik fan de Snitser Mar en de Goaiïngarypster Puollen. It doarp is by de Lykfeart lâns groeid en hat oer de súdkant ûntsluting oer it wetter oer de Noarderbroekster Feart nei de Jouwer en nei de Snitser Mar. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus yn 1718 stiet it doarp mei de súdlike buert Ballingbuer as in lang útstrekte delsetting yn it lân oanjûn.

Yn it lêst fan dy ieu waard yn de Tegenwoordige Staat van Friesland meld: “dit Dorpje is gelegen in ‘t Noordoosten der Grieteny, niet verre van den Slagtedyk, en voorzien met e

Harich is in skadich komdoarp mei in útstrekkende streek mei fersprate iepen bebouwing, wêryn‘t de buorskippen De Bels, Frisbuorren en Westerend-Harich lizze. Oan de oare kant, tsjin Balk oan, leit ek noch de boerestreek Lorbuorren. It doarp komt yn de 12e ieu foar it earst yn de boarnen foar. It leit op in lange sânrêch, dy‘t by de doarpskom mar krekt boppe de nulline leit, mar by Westerend op in plak hast fjouwer meter heech is. It is de noardlikste sânrêch fan it âlde Gaasterlân, dêr‘t oan de noardkant de leechlizzende feanpolders, de Van der Weavenspolder en de Groote Noordw

Haskerdiken is in streekdoarp dat ûntstien is yn de buert fan it kleaster Maria’s Rozendal of it Haskerkonvint, dat om 1235 stichte is op it plak dêr‘t de fromme kluzener Dodo syn klûs hie. Op de gritenijkaart fan 1718 stiet by de kronkelige Hasker Diken fersprate bebouwing fan benammen buorkerijen. De measte dêrfan steane yn it noarden. Yn ‘e midden binne de kapel fan it konvint en inkele pleatsen ôfbylde. In strak oanleine dyk leit njonken de âlde kronkeldyk.

Yn 1788 melde de Tegenwoordige Staat van Friesland dat it doarp bestie út in wrydsk grûngebiet, mar dat der net sa f

Haskerhoarne is in streekdoarp fan midsieuske oarsprong. It is nei alle gedachten om 1200 hinne oan de ferbiningswei tusken Westermar/Joure en It Hearrenfean ûntstien. Op it âldste betroubere kaartbyld, dat yn de atlas fan Schotanus út 1718, leit in tal pleatsen op in rige, rom súdlik fan de dyk. Mooglik lei op dat plak it midsieuske paad. Der stienen doe hast fjirtich huzen en in lytse tweintich pleatsen yntekene: foar dy tiid in flinke streek.

Yn it lêst fan de 18e ieu beskreau de Tegenwoordige Staat van Friesland: “dit Dorp ligt ten Westen van het voorige (Oudehaske), meerendeel

De Jouwer is in delsetting mei in lytsstedsk karakter, in flekke. De flekke is as buorskip fan Westermar yn de 15e ieu ûntstien op in sânrêch. Westermar wie yn de Midsieuwen ien fan de doarpen fan it Hasker Fiifgea, de rige fan fiif tsjerkedoarpen op in heger lizzende sânrêch yn Haskerlân. Fan Westermar resteart allinne noch de 13e-ieuske toer: de tsjerke is, doe’t se yn ferfal rekke, yn de 18e ieu ôfbrutsen. De toer is fan kleastermoppen en lytsere roaswinkels boud en is foarsjoen fan sparfjilden mei rûnbôgefriezen. De toer is no de wachter op it grutte tsjerkhôf.

Even bûten

Kolderwâlde is ien fan de fjouwer doarpen fan de streek Noardwâlde, dêr’t de oarspronklike gritenijnamme Hemelumer Olderphaert en Noordwolde op wiisde. De hiele streek is yn 1984 by Gaasterlân-Sleat yndield. De namme kin ferklearre wurde as it Koudumer wolde, lyk as de buert Kolderwiske noardlik fan dit doarp lei.

It tinbefolke streekdoarp leit yn it suden fan in leechlizzend gebiet. Nei‘t it lân yn 1835 bedike wie, koe der turf wûn wurde yn de Grutte Noardwâlder Feanpolder. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Eekhoff is de sjen dat de ferfeaningen al folop oan ‘e gong binne. O

Langwar is as agraryske streekdelsetting nei alle gedachten om 1100 hinne ûntstien op in sânrêch yn in streek fan feanmoerassen. Yn it tredde kwart fan de 13e ieu komt it foar it earst foar yn de boarnen as Languerre. De Buorren foarme de ûntginningas. It doarp lei geunstich oan de Langwarder Wiellen en dêrmei foar alle wetterferbinings. It ûntjoech him om 1600 hinne ta merk- en havenplak: foar 1600 wie der al in waach. De skipfeart wie in belangrike boarne fan ynkomsten.

It waard it fernaamste doarp fan de gritenij. De grietman sette him yn Langwar te wenjen en ek oare foaroansteande

Legemar is in tinbefolke streekdoarp fan midsieuske oarsprong tusken St. Nyk en Langwar yn. It leit frij heech en de namme Legemar is dan ek in riedsel. De boulannen fan Legemar wienen omjûn troch in dyk dy‘t op de gritenijkaart fan Schotanus dúdlik oanjûn is. Oan de eastkant leinen útstrekte heidefjilden.

De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1788: “Legemeer [...] is, ten grooten deele, beslooten binnen een zeshoekigen dyk, en hoog land, dat veelal dor is, en echter beboud en beplant wordt, [...] De kerk is zonder toren. Buiten den Dyk, ten Oosten, behoort hier onder een za

De Lemmer is in grut doarp, in flekke mei stedske alluere en fierwei de grutste delsetting fan de gemeente, dêr‘t it altyd it haadplak fan west hat. De delsetting in ûntstien by in flauwe baai fan de eardere Sudersee. Dat hat plak fûn yn de iere Midsieuwen by de útgong fan de Lemster Rien en de Sylroede. It ûntwikke him yn de 16e en foaral de 17e ieu ta in belangryk havenplak. De struktuer waard dêrby bepaald troch de lange, frijwol parallel by de kust lâns rinnende Sylroede – dêr‘t in binnehaven foar oanlein waard – en de heaks dêrop geande Lemster Rien.

Benammen oan de Sy

It lytse doarp Murns wurdt foar it earst fermeld yn de 12e ieu en leit súdlik fan it gâns gruttere Bakhuzen dat op syn grûngebiet ûntstien is. It bestiet út twa buerten mei in frij iepen bebouwing. It noardlike part bestiet út bebouwingsstreken by de krusing fan de Breelenswei en de Murnserdyk nei it suden ta. It súdlike part is de oarspronklike kearn en leit op sa ‘n fjouwer meter hichte op it Murnser Klif by de kust. Dêr stie oant healwei de 18e ieu de tsjerke.

Tusken wat groepkes huzen en wat boerepleatsen yn leit it skildereftige tsjerkhôf mei in klokkestoel mei skylddak, dat

Haskerdiken (by Nijbrêge) is in streekdoarp dat ûntstien is yn de buert fan it kleaster Maria’s Rozendal of it Haskerkonvint, dat om 1235 stichte is op it plak dêr ‘t de fromme kluzener Dodo syn klûs hie. Op de gritenijkaart fan 1718 stiet by de kronkelige Hasker Diken fersprate bebouwing fan benammen buorkerijen. De measte dêrfan steane yn it noarden. Yn ‘e midden binne de kapel fan it konvint en inkele pleatsen ôfbylde. In strak oanleine dyk leit njonken de âlde kronkeldyk.

Yn 1788 melde de Tegenwoordige Staat van Friesland dat it doarp bestie út in wrydsk grûngebiet, mar d

Nijemardum is in streekdoarp dat op de râne fan deselde sânrêch as Aldemardum ûntstien is, fermoedlik om 1200 hinne. De streek leit oan de râne fan de rêch oan de âlde lânwei fan Starum en Sleat. It doarpsgebiet fan Nijemardum fertoant lânskiplik in opmerklike fariaasje. Súdwestlik stiet in rige buorkerijen oan dizze dyk dy’t harren lannerijen yn de lege Hoitebuorsterpolder hawwe. Oan de oare, eastlike kant fan it doarp lizze op de frijwat hege, súdeastlike flank fan Gaasterlân de Heaburgen.

De boerestreek rint súdlik om wat jonge boskperselen fan de Rietpollen hinne en leit

Aldeouwer is in streekdoarp fan midsieuske oarsprong. Mooglik is dit it âldste fan de doarpen fan it Ouwster Trijegea, dêr’t Ousterhaule en Ousternijegea ek by hearre. Op de gritenijkaart út de atlas fan Schotanus (1718) leit it doarp tusken de greide- en haailannen yn en noardwestlik is de Atsepoel te finen en even fierderop stiet it ‘Oud Kerkhof ‘ yntekene. Yn it suden hat it doarp troch de ieuwen hinne slim te lijen hân fan it ôfbrokkeljen fan landerijen troch de Tsjûkemar.

Oan de dyksbuorren kaam in nije tsjerke en hjir, yn tsjinstelling mei de oare twa doarpen, mei in toer.

Eastersee is fan âlds in deftich streekdoarp: yn de 18e ieu stie hjir noch it rjochtshûs fan de gritenij. Het bestiet út twa gedielten: Eastersee-Buorren en Eastersee Giterskebrêge, wêrfan’t it lêste folle jonger is. De âlde streek is dy fan Eastersee-Buorren, in dûbele streek oan in knik yn de dyk. De oerlevering wol ha dat Willem I, graaf fan Hollân, om 1200 hinne yn Eastersee in slot hie. Fan it aadlike Roordastate is koartlyn in gevelstien weromfûn.

Op de heakse hoeke stiet it saneamde Koopmanshûs. Fanwege omfang en útstrieling falt it op yn it lytse doarp. It makket, twa

Aldegea is ien fan de fjouwer doarpen fan de streek Noardwâlde, dêr’t de oarspronklike gritenijnamme ‘Hemelumer Olderphaert en Noordwolde’ op wiisde. De hiele streek is yn 1984 oan Gaasterlân Sleat tafoege. It doarp leit midden yn in leech gebiet dêr’t nei’t it lân yn 1835 bedike wie, yn de grutte Noardwâlder Feanpolder turf wûn wurde koe. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Eekhoff is te sjen dat de ferfeanings folop oan ’e gong binne.

It streekdoarp Aldegea leit hast twa kilometer súdlik fan de Fluezen. It doarp is yn de 12e of 13e ieu ûntstien en hat fan de trije (ea

Aldehaske is in streekdoarp dat om 1200 hinne ûntstien is op de ûntginningsas tusken Westermar (de Jouwer) en It Hearrenfean yn. It wie in wichtich doarp fan it Hasker Fyfgea, dêr’t Sniksweach, Westermar, Haskerhoarne en Nijehaske ek by hearden. Op de meast iere gritenijkaart, dy fan Schotanus út 1718, is it oan de wei en de noardlik dêrfan rinnende feart, de Oerspitting, in ridlyk beboude, lang útstrekte streek. De bebouwing stie destiids allinne mar oan ‘e súdkant fan de wei en de tsjerke stiet noch fierder fan de dyk ôf. Oan de noardkant lizze de Aldehasker Utgongen en noardlike

Aldemardum is in skadich komdoarp dat famylje liket te wêzen fan in iest- of brinkdoarp. It doarp is krektlyk as safolle doarpen yn Gaasterlân om 1200 hinne ûntstien op in sânrêch dêr’t de âlde lânwei fan Starum nei Sleat oerhinne rûn. De rjochthoekige brink is omseame troch fariearde bebouwing fan meast beskieden pânen, oplutsen fan giele stien. Dêrby ek it besikerssintrum Mar en Klif mei benammen natuerhistoaryske ynformaasje oer de streek. Yn it perspektyf fan dit plein stiet de herfoarme tsjerke, in twabeukich gebou mei in toer mei ynsnuorre spits op de westgevel. It skip yn k

Ouwster-Nijega is een streekdorp van middeleeuwse oorsprong. Het is het kleinste dorp van de Ouwster Trijega. Ten noordwesten lag de Nijegasterpoel.

De torenloze kerk stond vrij ver ten oosten van de weg. In 1718 is de kerk nog op de grietenijkaart te zien. Nu herinnert een flink verhoogd kerkhof, dat als een door een flinke bomen en struiken omzoomd eiland in de weidsheid ligt, aan de kerk. De klokkenstoel die er in elk geval in 1735 al stond, draagt een klok uit 1340. Ook dit dorp werd in 1741 in de toen bedijkte polder opgenomen. In de 19de eeuw is de polder verveend.

Het dorp bestaat

Ouwsterhaule is een streekdorp van middeleeuwse oorsprong die met Ouwster-Nijega en Oldeouwer de Trijega of Ouwster Trijega de oostelijke hoek van Doniawerstal vormden. Drie agrarische dorpen, waarvan Ouwsterhaule het grootste is. Op de grietenijkaart van Schotanus uit 1718 is een compacte buurt te zien tussen de weide- en hooilanden ten noorden en bouwlanden ten zuiden van de weg. Ten noorden van het dorp ligt de Haulsterpoel die pas in de tweede helft van de 19de eeuw werd drooggemaakt.

Aan het einde van de 18de eeuw meldde de Tegenwoordige Staat van Friesland: ‘dit Dorp ligt met de twe

Reahel is in streekdoarp fan nei alle gedachten deselde midsieuske oarsprong as de doarpen dy’t der omhinne lizze, mar der is net folle mear fan in doarp te fielen. Reahel hat dan ek in dramatyske skiednis. Op de gritenijkaart fan Skoatterlân yn de atlas fan Schotanus út 1718 hat Reahel noch in aardige kompakte buert en hielendal oan de súdkant fan de Tsjerkewei stiet de tsjerke op de noardlike wâl fan de Tsjûkemar.

De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1788 al: ‘Rohel, of Nyega, een Dorpje gelegen ten Westen van ’t voorige [Rotsterhaule], en onmiddelyk grenzende aan het

Rotstergaast is in streekdoarp dat tichtby feanmoeras nei alle gedachten yn de Midsieuwen ûntstien is op in útrinner fan in sânrêch noardlik fan de Tsjonger of de Kuunder. Yn 1315 stienen twa kapellen yn Rotstergaast, wêrfan ien ta tsjerke ferheven waard. It doarp hat twa út inoar lizzende buerten mei wat konsintrearre bebouwing en fierder fersprate pleatsen.

Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard yn 1788 meld dat Rotstergaast of Kleine Gaast it lytste doarp fan de gritenij Skoatterlân is: ‘Weleer stond hier eene Kerk, die reeds voor veele jaaren is te niete geraakt: dit Dor

Rotsterhaule is in streekdoarp dat om 1500 hinne ûntstien is op de ûntginningsas fan Sint Jansgea út yn it noardeasten. Op de betiidste kaart dy’t Rotsterhaule yn byld bringt, de kaart fan Schotanus út 1718, is it doarp in streek mei wat huzen en buorkerijen mei wat boulân en fierder feanlân yn it noarden en healân yn it suden.

It doarp hat gjin tsjerke, yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard yn 1788 net safolle oer it doarp skreaun: ‘Rotsterhaule, dus genaamd om ’t zelve te onderscheiden van Ousterhaule in Doniawerstal, ligt in ’t Noorden van St. Johannisga, tusschen

Rottum is in streekdoarp dat yn de Midsieuwen by de Binnendyk lâns as ûntginningsbasis ûntstien is. Op de betiidste gritenijkaart fan Skoatterlân (Schotanus, 1718) is de agraryske streek fan Rottum mei hast allinne bebouwing oan de noardkant fan de Binnendyk werjûn. Yn it midden fan de streek stie de tsjerke. Noardlik fan de streek lei feanlân, súdlik en eastlik healân.

De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1788: : ‘Rottum, weleer Rotna genaamd, is thans een klein Dorp, alwaar veele huizen zyn afgebroken, […] loopende tot aan Haskerlands grenzen: weleer hield men hier de

Hoewol it streekdoarp Rûgehuzen súdwestlik fan Balk it karakter fan in buorskip hat, wurdt it fanâlds oanmerke as in selsstannich doarp. Oan de Coenderssingel, de Rûchhústerwei en foaral de Jan Jurjenssingel stiet ferspraat lytsskalige bebouwing fan huzen en buorkerijkes. It doarp skynt lang lyn in tsjerke oan de Balkster kant hân te ha, mar dêr is gjin spoar mear fan oer.

Tsjin de súdlike râne fan de Starnumanbosk leit it begraafplak wêr’t in klokkestoel op stiet mei in yn 1746 troch Cyprianus Crans getten klok, wat wol op in doarpsk ferline wiist. Yn it lêste kwart fan de 17e

Skarsterbrêge is as lytse delsetting yn de 18e ieu as útbuert fan Ousterhaule en Ousternijegea op de Skarren ûntstien op de krusing fan in dyk en in feart. Yn de 18e ieu waard foar de turffeart de Skarster Rien nij groeven om in feart dy’t droech fallen wie te ferfangen. Yn de Skarren moast in tolbrêge komme foar de krusende dyk.

Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard yn 1788 by Aldeouwer meld: ‘Johannes Assema, en die van Douma en Solkama deeden den reeds gemelden Nieuwen Rhyn graaven; en dewyl hier door eene nieuwe doorvaart wierd geopend, die veel bekwaamer was, dan de doo

St. Nyk is in streekdoarp dat by de dyk lâns oer in nochal hege sânrêch, ûnderdiel foarmjend fan in rige ‘gaasten’, yn de Midsieuwen ûntstien is. Op it betiidste kaartbyld, yn de atlas fan Schotanus út 1718, is der noch mar in bytsje bebouwing oan de belangrykste west east rjochte dyk te sjen, mar nammerste mear oan de dyk dy’t nei it suden rjochting De Lemmer rint. Oan dizze mei beammen beplante leane stiet oan de noardeastkant in rige wenningen en pleatsen. Foarby de krusing stiet de tsjerke oan de Lykwei. Noardlik fan it doarp leit boulân, súdlik healân.

De Tegenwoordige S

St.Jansgea is in streekdoarp fan midsieuske komôf op in ûntginningsas dy’t fan noardeast nei súdwest rint en wêr’t Rotstergaast en Reahel ek diel fan útmeitsje. Op de betiidste kaart dy’t St.Jansgea yn byld bringt, de kaart yn de Schotanusatlas fan 1718, is it doarp in nochal ticht beboude streek fan huzen en buorkerijen noardlik fan de dyk mei wat boulân en fierder feanlân. De tsjerke stie doe noardlik en frij fier by de streek wei.

Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard yn 1788 oer it doarp meld: ‘dit Dorp is ten opzigte der stemmen, [..] het grootste der geheele Gri

Sleat liket in ideale renêssânsestêd: in krús fan wetter en dyk mei in regelmjittige fêsting der omhinne en yn it brânpunt de gebouwen fan it wrâldsk en tsjerklik gesach. Mar it lytse Sleat is âlder as de stichte renêssânsestêden en is ta in ideale foarm groeid. De stedsstruktuer is hast regelmjittich. Yn it skaad fan de feefoerfabryk – yn 1903 as suvelfabryk begûn – stie oant it midden fan de 19e ieu de Kowepoarte dy’t har gelikense hie mei de Wyckelerpoarte oan de oare kant: de twa lânpoart

Sniksweach is in doarp fan midsieuske komôf. It wie it lytste doarp fan de gritenij Haskerlân, mar waard wol rekkene ta de waaier fan Hasker Fiifgea: fan west nei east Sniksweach, Westermar, Haskerhoarne, Aldehaske en Nijehaske. De gritenijkaart fan Schotanus (1718) biedt it betiidste byld fan Sniksweach. De Swaag Manne Vaart, letter de Sniksweachster Feart neamd, rûn súdwestlik by in lyts oantal pleatsen lâns en joech likegoed nei it noarden as nei it suden, ûntslutingen oer it wetter.Efter de bebouwing rûn in paad wêr’t de tsjerke mei tsjerkhou oan lei. It efterlân wie doe noch ne

It streekdoarp Sondel leit op de súdlike sânrêch fan Gaasterlân en sil lykas de oare doarpen op dizze rêch om 1300 hinne ûntstien wêze. It doarp hat by de tsjerke in komfoarmige fertichting. By de Sondelergaast noardwestlik rikt dy rêch oant mear as sân meter. Noardlik fan Sondel leit de buorskip Delbuorren, westlik it okkerdeis opromme Dútske bunkerkamp dat lang as bungalowpark yn in rekreaasjegebiet tsjinst dien hat. Súdlik fan Sondel leit it natuergebiet de Sondeler Leijen.

De herfoarme tsjerke is yn 1870 op de fûneminten fan in foargongster boud en stiet op in heech lizzend

Terkaple is in wetterdoarp dat yn de Midsieuwen ûntstien is. It is ien fan de doarpen yn de Lege Wâlden, de lege wetterstreek súdeastlik fan de Snitser Mar mei syn poelen. It wie oant de 19e ieu allinne oer wetter te berikken. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Eekhoff (1849) stiet in paad út de rjochting fan De Jouwer nei Terherne oanjûn, mei in oerset op it plak wêr’t no de Hearesyl leit, mar dat wie allinne foar lokaal ferkear te brûken.

Op sawol de kaarten fan 1718 as dy fan 1849 blykt in lytse agraryske delsetting mei in tsjerke en de Oenemastins. Yn 1788 stie yn de Tegenwoor

Teroele is in wetterdoarp oan de eastlike kant fan de Kûfurd wêr’t de pleatsen mei opfearten hinne ûntsletten wienen. It is altyd it lytste doarp fan de gritenij west. It âldste kaartbyld, de gritenijkaart fan Doniawerstal út 1718, lit in net al te grutte rige fan pleatsen sjen, dy’t yn it midden in tsjerke ha. Yn de súdlikste hoeke fan it gebiet, by de Jiskenhúster Mar, is de bebouwing wat tichter dan dy fan de wetterstreek nei it noarden.

Yn 1788 melde de Tegenwoordige Staat van Friesland: ‘dit Dorp ligt in ’t laagland […] en strekt zich, Westwaards, over de Koevorde, uit

Tsjerkgaast is in streekdoarp dat yn de Midsieuwen ûntstien is op in izige kearwâl, in útrinner fan dy yn Gaasterlân. Om it doarp hinne lei leechlân en troch it doarp hinne rint in âlde dyk dy’t fan Starum troch Gaasterlân nei Doanjewerstal rint. Op de gritenijkaart fan Schotanus stiet it as in ridlik beboude streek oanjûn mei yn it westen Kleine Gaast en yn it easten Wollegaast, buerten op deselde keardaam.

Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland werd in 1788 gemeld: ‘Tjerkgaast, als of men zeide Kerkheuvel, is een goed Dorp. […] De kerk, met een klein spits torentje voorzien

Vegelinsoard is in jong streekdoarp dat yn de twadde helte fan de 19e ieu ûntstien is yn de noardeastlike punt fan de Haskerfeanpolder dy’t yn dizze perioade ferfeane waard. De delsetting is ynearsten nei in tichtby lizzend wetter Stobbegat neamd. De net bot loovjende namme is earst yn Stobbegea feroare. Om 1955 hinne waard de offisjele namme Vegelinsoard, nei de aadlike famylje dy’t foar de ûntwikkeling fan Haskerlân in protte betsjutte. De âlde namme libbe noch lang troch, mar de nije is no gongber.

Yn de 19e ieu is hjir op grutte skaal leechfean wûn. Fan it midden fan dy ieu ôf

Wikel is in relatyf heech lizzend komdoarp súdlik fan de Sleattemer Mar dat yn de 12e ieu foar it earst yn de boarnen foar komt. Bûten de doarpskom is der foaral by de útfalswegen lâns aardich wat fersprate bebouwing. By de âlde Heerenhoogwei lâns is mingde bebouwing fan earst wenten en fierder fan it doarp ôf pleatsen. Súdlik binne oan de Gaestfjurwei ein it heech lizzende Iwert (of Ybert) allinne agraryske buerten te finen.

By de âlde dyk nei Balk, healwei, is de bebouwing oant de kompakte buorskip Bargebek fertichte. Dêr stiet de eardere grifformearde tsjerke út 1907 en wat pl